گیلاس ترش (Prunus cerasus)، به‌ویژه نوع مونتمورانسی، به‌دلیل خواص بالقوه درمانی‌اش مورد توجه علمی قرار گرفته است. این میوه بومی مناطق اروپا و جنوب‌غربی آسیا است و عمدتاً در ایالات متحده، به‌ویژه میشیگان، کشت می‌شود. گیلاس ترش در اشکال مختلفی مانند آب‌میوه، میوه خشک، کنسانتره، پودر و مکمل‌ها مصرف می‌شود. با افزایش علاقه عمومی به غذاهای عملکردی و درمان‌های طبیعی، گیلاس ترش به‌طور گسترده‌ای برای مزایای ضدالتهابی، آنتی‌اکسیدانی و سلامت قلبی‌متابولیکی مورد مطالعه قرار گرفته است
ترکیب تغذیه‌ای گیلاس ترش
گیلاس ترش حاوی ترکیبات زیست‌فعال کلیدی مانند آنتوسیانین‌ها، ملاتونین، کوئرستین، اسید کلروژنیک و سایر فلاونوئیدها است. این فیتوشیمیایی‌ها نه‌تنها به مزایای سلامتی کمک می‌کنند، بلکه به رنگ قرمز زنده و ظرفیت آنتی‌اکسیدانی قوی گیلاس ترش نیز می‌افزایند. گیلاس ترش دارای غلظت‌های بالاتری از آنتوسیانین‌ها نسبت به گیلاس‌های شیرین و سایر توت‌ها است، که آن را در کاهش استرس اکسیداتیو مؤثر می‌سازد.همچنین، گیلاس ترش منبع مناسبی از ویتامین‌های A و C، پتاسیم و فیبر غذایی است.
اثرات ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی
مطالعات متعددی قابلیت‌های ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی ترکیبات گیلاس ترش را گزارش کرده‌اند. برای مثال، آنتوسیانین‌های موجود در گیلاس ترش آنزیم‌های سیکلواکسیژناز 1 (COX-1) و 2 (COX-2) را مهار می‌کنند، که فعالیتی مشابه داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) اما با عوارض جانبی کمتر دارند. فلاونوئیدهای موجود در گیلاس ترش نیز فعال‌سازی فاکتور هسته‌ای کاپا B (NF-κB) را کاهش می‌دهند، که به‌نوبه خود تولید سایتوکاین‌ها را کاهش می‌دهد.
متاآنالیزهای اخیر کاهش معناداری در نشانگرهای زیستی مانند پروتئین واکنشی C (CRP) پس از مصرف گیلاس ترش گزارش کرده‌اند. اگرچه اثرات بر اینترلوکین-6 (IL-6) و فاکتور نکروز تومور آلفا (TNF-α) هنوز مشخص نیست، کاهش‌های وابسته به دوز در CRP با افزایش مصرف گیلاس ترش مشاهده شده است.
ریکاوری پس از ورزش و درد عضلانی
توانایی گیلاس ترش در کاهش آسیب عضلانی ناشی از ورزش و درد عضلانی به‌خوبی مستندسازی شده است. مصرف گیلاس ترش با بازیابی سریع‌تر قدرت، کاهش درد و کاهش التهاب پس از ورزش شدید مرتبط است.
یک متاآنالیز از ده کارآزمایی کنترل‌شده تصادفی نشان داد که کنسانتره‌های گیلاس ترش به‌طور معناداری عملکرد ورزش استقامتی را بهبود بخشیده و درد عضلانی را کاهش می‌دهند، به‌ویژه زمانی که هفت روز قبل و در روز ورزش استفاده شوند. این اثر به کاهش آسیب اکسیداتیو، مهار آنزیم‌های التهابی و بهبود جریان خون به‌دلیل افزایش در دسترس بودن نیتریک اکسید نسبت داده می‌شود.
کیفیت و مدت خواب
ملاتونین ریتم شبانه‌روزی را تنظیم می‌کند و شروع و کیفیت خواب را ترویج می‌دهد. در یک مطالعه دوسوکور، کنترل‌شده با دارونما، بهبودهای معناداری در مدت و کارایی خواب، همچنین افزایش متابولیت‌های ادراری ملاتونین، در بزرگسالان سالمی که آب‌میوه گیلاس ترش مصرف می‌کردند، مشاهده شد.
کیفیت خواب عینی و کل زمان خواب نیز پس از مصرف گیلاس ترش به‌طور معناداری بهبود یافته است، حتی اگر برداشت‌های ذهنی از خواب نتایج مشابهی نشان ندهند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که گیلاس ترش ممکن است مکمل مؤثری برای بهبود خواب در جمعیت‌هایی با بی‌خوابی یا ریتم‌های شبانه‌روزی مختل باشد.
سلامت قلبی‌عروقی
در یک کارآزمایی کنترل‌شده تصادفی، دوز 60 میلی‌لیتری از کنسانتره گیلاس مونتمورانسی به‌طور حاد فشار خون سیستولیک (SBP) را در مردان با فشار خون اولیه کاهش داد. این اثر به سطوح بالاتر اسیدهای فنولیک در گردش، از جمله اسید پروتوکاتچوئیک و اسید وانیلیک، نسبت داده شد.
هم آب‌میوه گیلاس و هم کپسول‌ها انسولین و SBP را در افراد با سندرم متابولیک کاهش داده‌اند. با این حال، مطالعات بلندمدت نتایج متفاوتی گزارش کرده‌اند، که اهمیت کارآزمایی‌های مداخله‌ای مزمن با اندازه نمونه‌های بزرگ‌تر را تأکید می‌کند.
نتایج متابولیکی و مرتبط با وزن
یک متاآنالیز کاهش‌های ملایمی در سطوح گلوکز خون ناشتا، به‌ویژه در افراد با چاقی یا سطوح پایه گلوکز بالاتر، یافت. با این حال، هیچ اثر ثابتی بر پروفایل‌های لیپیدی، شاخص توده بدنی (BMI) یا مقاومت به انسولین در سراسر مطالعات مشاهده نشد.
بیشتر کارآزمایی‌هایی که تأثیر گیلاس ترش بر سلامت متابولیک را بررسی کرده‌اند، کوتاه‌مدت بوده‌اند، با مدت مداخلات معمولاً کمتر از 12 هفته. علاوه بر این، بسیاری از این نمونه‌ها از اندازه نمونه‌های کوچک استفاده کرده‌اند، که قابلیت تعمیم یافته‌ها را محدود می‌کند.
اگرچه برخی از تحلیل‌های زیرگروه‌ها نشان می‌دهند که گیلاس ترش ممکن است در شرایط خاصی برای متابولیسم لیپید و تنظیم گلوکز مفید باشد، شواهد قوی هنوز وجود ندارد.
ایمنی، دوز و مصرف
مکمل‌های گیلاس ترش عموماً با تحمل خوب و خطر کم عوارض جانبی همراه هستند. دوزهای مورد استفاده در کارآزمایی‌های بالینی معمولاً از 30 تا 60 میلی‌لیتر کنسانتره آب‌میوه در روز یا معادل آن در کپسول‌ها متغیر است. دوز مؤثر برای مزایای آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی حداقل 30 میلی‌لیتر در روز به نظر می‌رسد، با دوزهای بالاتر تا 120 میلی‌لیتر که در برخی مطالعات با اثرات قوی‌تری همراه بوده‌اند.
هیچ تداخل معناداری بین گیلاس ترش و داروها گزارش نشده است. با این حال، به افراد با داروهای ضدانعقاد یا آلرژی‌های خاص توصیه می‌شود قبل از استفاده از هر مکمل گیلاس ترش با ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی مشورت کنند.
آب‌میوه و کنسانتره‌های گیلاس ترش به‌طور مداوم در مقایسه با اشکال خشک‌شده زیست‌دسترسی بیشتری دارند. مطالعات همچنین نشان می‌دهند که پودرهای کپسوله‌شده ممکن است جایگزین راحت‌تری با آزادسازی طولانی‌مدت ارائه دهند.
محدودیت‌های شواهد فعلی
اندازه‌های نمونه کوچک در مطالعات موجود قدرت آماری یافته‌های آن‌ها را محدود می‌کند، که تشخیص اثرات ملایم اما بالینی معنادار را دشوار می‌سازد. ناهمگونی قابل توجهی در طراحی مطالعه، از جمله تغییرات در دوز، فرمولاسیون‌ها و وضعیت سلامت شرکت‌کنندگان، نیز مشاهده شده است، که توانایی تعمیم یافته‌ها را پیچیده می‌کند.
مطالعات مرتبط با خواب اغلب به نتایج خودگزارشی متکی هستند، که می‌تواند سوگیری ایجاد کرده و قابلیت اطمینان را کاهش دهد. شکاف‌های دانش قابل توجهی نیز در مورد زیست‌دسترسی آنتوسیانین‌ها و متابولیسم آن‌ها باقی مانده است، به‌ویژه در رابطه با میکروبیوتای روده، که نقش محوری در تعدیل فعالیت آن‌ها ایفا می‌کند.
